Zadanie współfinansowane ze środków Ministerstwa Rodziny i Polityki Społecznej w ramach programu „Od zależności ku samodzielności” i Powiatu Sokólskiego we współpracy ze Specjalnym Ośrodkiem Szkolno – Wychowawczym im. Janusza Korczaka w Sokółce

Choroba psychiczna inaczej zwana psychozą, jest zaburzeniem psychicznym o charakterze przewlekłym, wymaga interwencji specjalistycznej oraz leczenia farmakologicznego.

Zdrowie psychiczne zależy od wielu czynników:

- biologicznych (genetyka, przebyte choroby, urazy),

- środowiskowych (warunki życia, narażenie na substancje toksyczne),

- społeczno-ekonomicznych (wsparcie społeczne, status społeczno-ekonomiczny),

- rodzinnych (skład rodziny, funkcjonowanie poszczególnych członków rodziny, klimat emocjonalny, style wychowawcze).

Nasz wpływ na te czynniki jest bardzo ograniczony.

Zdrowie psychiczne dzieci jest tak samo ważne, jak ich zdrowie fizyczne, ponieważ tylko zdrowe psychicznie dzieci potrafią radzić sobie z codziennymi problemami. Mają właściwie ukształtowane poczucie wartości, rozumieją się z rówieśnikami oraz członkami własnej rodziny. Ogromny wpływ na zdrowie psychiczne dzieci wywierają rodzice poprzez swoje postawy, sposób traktowania, okazywania miłości, czułości i wsparcia. Wspólne spędzanie czasu, słuchanie i docenianie dziecka, chwalenie i nagradzanie, sprawia, że czuje się ono dla rodzica ważne, co wzmacnia jego poczucie wartości i chęć angażowania się w kolejne wyzwania. Uczenie odpowiedzialności, uczciwości, szczerości, szacunku wobec siebie i innych, samemu będąc wzorem daje dziecku siłę do radzenia sobie z przeciwnościami. Dzieci mogą doświadczać różnych problemów psychicznych, ale najczęściej mają one charakter przejściowy i nie wymagają leczenia. Jeśli jednak problemy są poważne i uporczywe rodzice powinni skorzystać z pomocy specjalistów. Zdarza się, że u dziecka występują pojedyncze zaburzenia lub więcej niż jedno zaburzenie w tym samym czasie. Dbałość o zdrowie psychiczne uwzględnia działania profilaktyczne, szybkie dostrzeganie objawów zaburzeń psychicznych, a także radzenie sobie z nimi.

Z wyjaśnieniem wątpliwości co do funkcjonowania psychicznego naszego dziecka możemy zwrócić się do pediatry/lekarza rodzinnego. Możemy też poprosić o pomoc psychologa, czy umówić wizytę u psychiatry dzieci i młodzieży, gdyż z pomocy tych specjalistów korzystamy bez skierowania. Dobrze jest skontaktować się z przedszkolem, czy szkołą, bo tam dzieci spędzają większość dnia. Opinia od nauczyciela, czy psychologa szkolnego na temat funkcjonowaniu ucznia pomocna będzie dla psychiatry oraz pracowników poradni psychologiczno-pedagogicznej.

Najczęściej występujące zaburzenia u dzieci:

- zaburzenia lękowe i zaburzenia nastroju – związane są z powtarzającym się intensywnym bólem emocjonalnym trwającym miesiące lub lata; dzieci mogą odczuwać nieracjonalny strach, lęk ciągły smutek, niskie poczucie własnej wartości,

- zespół nadpobudliwości psychoruchowej – dzieci są nieuważne, nadpobudliwe, impulsywne; mogą nieustannie naruszać zasady, przeszkadzać podczas zajęć w szkole,

- zaburzenia odżywiania – powodują ekstremalne niedojadanie lub przejadanie się, związane są z głębokim cierpieniem co do kształtu lub wagi ciała,

- zaburzenia nastroju,

- używanie substancji psychoaktywnych, uzależnienia.

Zachowania, które powinny nas zaniepokoić i zwrócić naszą uwagę:

- zaburzenia myślenia – spowodowane rozkojarzeniem albo zupełnym porozrywaniem wątków myślowych,

- urojenia – fałszywe przekonania, których nie daje się skorygować, pomimo przytaczania logicznych argumentów,

- omany – inaczej halucynacje, fałszywe spostrzeżenia wzrokowe, słuchowe, smakowe, węchowe, czy czuciowe; osoba słyszy, widzi, wyczuwa rzeczy, których w rzeczywistości nie ma; omany mogą współistnieć z urojeniami, przez co chory potwierdza prawdziwość swoich urojeń,

- zmiana uczuć – pojawiają się uczucia nieracjonalne w danej sytuacji, tj. pobudzenie, gniew, lęk wywołane zaburzeniami myślenia i postrzegania; może też dojść do zaburzenia uczuć i osoba sprawia wrażenie obojętnej na sytuacje zachodzące wokół; oba stany mogą się przeplatać,

- zmiana zachowań – obserwowana odmienność zachowań w porównaniu z zachowaniami znanymi sprzed choroby wynikająca ze zmiany uczuć, np. nienaturalne pobudzenie, apatia, dziwaczne gesty, całe sekwencje zachowań wynikające z doznawanych zaburzeń myślenia i postrzegania,

- wycofywanie się z życia rodzinnego i społecznego – izolowanie się od otoczenia, utrata zainteresowań uznawanych za dotychczas ważne,

- zanik inicjatywy – zubożenie dotychczasowych zachowań; chory może wymagać pokierowania min w wykonaniu podstawowych czynności życiowych,

- ubóstwo myślenia i wypowiedzi – ograniczenie myślenia do kilku stale powracających myśli,

- zblednięcie emocjonalne – utrata zainteresowania swoimi sprawami i swoich bliskich; chorzy sprawiają wrażenie osób bezdusznych, pozbawionych uczuć.

Objawy te nie wyczerpują wszystkich symptomów zaburzeń psychicznych, gdyż każdy pacjent choruje inaczej.

Najczęstsze zaburzenia psychiczne

Depresja – jest najczęściej spotykanym zaburzeniem psychicznym, a jej objawy mogą mieć charakter zarówno nawracający, jak i przewlekły. Najbardziej charakterystyczne są:

- stopniowa utrata radości życia i odczuwania przyjemności, umiejętności cieszenia się rzeczami i wydarzeniami, które do tej pory odczuwane były jako radosne, aż do całkowitego ich zaniku,

- obniżenie nastroju i przeżywania, połączone z zobojętnieniem; czasem zmienny, drażliwy nastrój, trudności w kontrolowaniu nastroju oraz smutek, płacz trudny do kontrolowania, czasami niemożność panowania nad własnymi emocjami, impulsywność niezgodna z dotychczasowym zachowaniem,

- ograniczenie aktywności życiowej, stopniowa utrata dotychczasowych zainteresowań, trudności w podejmowaniu różnych czynności i działań (np. wstanie z łóżka, umycie się),

- myślenie depresyjne, utrata poczucia własnej wartości, zaniżona samoocena, poczucie bycia bezwartościowym i niepotrzebnym, czasami urojenia depresyjne,

- narastające poczucie utraty sensu życia, poczucie beznadziejności, rezygnacji, myśli o śmierci.

Schizofrenia – to zaburzenie psychotyczne charakteryzujące się zmienionym chorobowo, nieadekwatnym postrzeganiem, przeżywaniem, odbiorem i oceną rzeczywistości. Osoba chora traci zdolność do krytycznej, realistycznej oceny własnej osoby, otoczenia i relacji z innymi. Jest to choroba ludzi młodych, gdyż ponad połowa zachorowań ma miejsce przed 30 rokiem życia.

Schizofrenia ma następujące objawy:

- objawy pozytywne – urojenia, halucynacje (omany słuchowe, wzrokowe, smakowe, dotykowe),

- objawy negatywne – np. wycofanie z życia społecznego, utrata zainteresowań, zobojętnienie uczuciowe, bezczynność, spowolnienie ruchowe, zubożenie wypowiedzi,

- zaburzenia poznawcze – zaburzenia koncentracji i uwagi, różnego rodzaju zaburzenia pamięci i inteligencji, trudności w skupieniu się i zorganizowaniu,

- zaburzenia nastroju – wiążą się z przeżyciami psychotycznymi (urojeniami, halucynacjami) i objawami negatywnymi, a także wynikającymi z nich trudnościami, towarzyszy im smutek, żal, zmniejszona radość życia,

- objawy dezorganizacji psychicznej – obejmują proces myślenia, czy zachowania chorego (pacjent ma problemy w rozumieniu tego co się wokół niego dzieje, postepowania ludzi, ich wypowiedzi; zachowania mogą być dziwaczne, nieadekwatne do sytuacji).

W zależności od przeważających objawów wyróżnia się kilka postaci schizofrenii:

- paranoidalna – dominują objawy pozytywne: urojenia i omany; ta postać jest najczęściej rozpoznawana w Polsce,

- hebefreniczna (zdezorganizowana) – przeważa niedostosowanie i objawy dezorganizacji w zakresie myślenia, nastroju, zachowania (zachowania nieprzewidywalne, chaotyczne, infantylne, mowa rozkojarzona),

- katatoniczna – występują stany osłupienia lub pobudzenia katatonicznego. Pacjent nie nawiązuje kontaktu z otoczeniem, milczy, pozostaje w stanie osłupienia katatonicznego (skrajny bezruch, zastyganie w różnych pozycjach). Osłupienie to może przechodzić w bardzo silne pobudzenie, gdy pacjent wykonuje bezcelowe ruchy chaotyczne, po czym ponownie zastyga w osłupieniu.

- prosta – nie występują objawy pozytywne, choroba zaczyna się powoli, a stopniowo narastające objawy negatywne są przyczyną załamania linii życiowej,

- rezydualna – dominują przewlekłe objawy resztkowe (rezydualne) o w miarę stabilnym i niewielkim nasileniu, które utrzymują się przez dłuższy czas z wyraźną przewagą stanów negatywnych; w przeszłości u chorych wystąpił co najmniej jeden epizod choroby z objawami wytwórczymi,

- niezróżnicowana – brak przewagi jednych objawów nada innymi i ich zmienność, co nie pozwala rozpoznać żadnej z omawianych wcześniej postaci schizofrenii.

Choroba afektywna dwubiegunowa – charakteryzuje się występowaniem epizodów depresji, manii/hipomanii lub epizodów mieszanych, pomiędzy którymi występują okresy remisji (całkowitego braku objawów lub utrzymywania się nielicznych objawów o niewielkim nasileniu). Jest drugą co do częstości przyczyną niezdolności do pracy z powodów psychotycznych. Rozpoczyna się najczęściej w młodym wieku (przed 35 rokiem życia), co w połączeniu z bardzo dużą nawrotowością objawów przyczynia się do poważnych, negatywnych konsekwencji we wszystkich aspektach życia chorego.

Dwie grupy objawów:

- objawy depresyjne – spowolniona aktywność życiowa, brak kreatywności, intelektualna pustka, lęki, koszmary, bezsenność; koszary, bezsenność, objawy stopniowo nasilają się; średni czas trwania depresji 3-6 miesięcy, przy dużym nasileniu możliwe są próby samobójcze,

- objawy maniakalne - są odwrotnością depresyjnych, pojawiają się i narastają szybko, zazwyczaj w ciągu kilku dni, trwają krócej; przejawiają się nadzwyczajną aktywnością fizyczną i intelektualną, zanikają lęki, koszmary, zmniejsza się potrzeba snu i wypoczynku; w skrajnych przypadkach mania może spowodować całkowitą dezorganizację zachowania chorego, prowadząc do zachowań agresywnych, urojeń, halucynacji.

W epizodzie mieszanym występują jednocześnie objawy depresji i manii/hipomanii. Spowolnieniu psychoruchowemu towarzyszy przyśpieszenie myśli, aż do gonitwy myśli, niepokój, drażliwość. Większej aktywności może towarzyszyć jednocześnie poczucie smutku, utraty radości i sensu życia, myśli samobójcze. Występujące u pacjenta stany mieszane z drażliwością czy zwiększonym napędem psychoruchowym z utratą sensu życia wymagają wnikliwej obserwacji psychiatrycznej pod kątem myśli i tendencji samobójczych.

Zaburzenia nerwicowe – inaczej nazywane zaburzeniami lękowymi, mają bardzo różne symptomy. Chory zdaje sobie sprawę ze swoich objawów, ale przeżywa przed nimi lęk. Objawy nerwicy obejmują fobie, lęk, trudności z przystosowaniem się do wymagań społecznych, problemy w relacjach i różnych sytuacjach społecznych, np. w pracy, w życiu towarzyskim, występach publicznych. Objawy mogą mieć charakter emocjonalny lub somatyczny (objawy cielesne), zaburzają też zdolność do uczenia się, pamięć i koncentrację. Są wynikiem przewlekłego, nieodreagowanego stresu.

Nerwica przejawia się:

- bólami głowy, żołądka lub kręgosłupa oraz uczuciem bólu serca, które pojawiają się w momentach napięć lub stają się przewlekłe, gdy długo żyjemy w stresie,

- zawrotami głowy,

- kołataniem serca,

- problemami z oddychaniem, uczuciem duszności i ciężaru w klatce piersiowej,

- sztywnością mięśni i uczuciem, że całe ciało jest obolałe,

- zaburzeniami w funkcjonowaniu zmysłów, zwłaszcza słuchu i wzroku,

- zaburzeniami pracy narządów wewnętrznych, bardzo często układu pokarmowego; podłoże nerwicowe mogą mieć też alergie i atopowe zapalenie skóry.

Objawy nerwicowe:

- bliżej nieokreślony niepokój, który utrzymuje się cały czas – rodzaj poddenerwowania, poczucie wiszącego nad nami nieokreślonego niebezpieczeństwa,

- czarne myśli, przewidywanie zawsze najgorszego,

- niemożliwy do kontrolowania lęk przed pewnymi sytuacjami, osobami, zdarzeniami - fobie (np. pająkami, małymi pomieszczeniami, lataniem samolotem itd.),

- powracająca apatia i brak motywacji, uczucie „nic mi się nie chce”,

- częste poirytowanie, niecierpliwość, poczucie frustracji,

- brak radości w życiu, trudności z odczuwaniem przyjemności,

- zmienność nastrojów, niestabilność emocjonalna, trudności z zasypianiem.

Leczenie

Choroby psychiczne powinien diagnozować i leczyć psychiatra w celu uzyskania pełnej remisji lub remisji funkcjonalnej, czyli powrotu do normalnego życia. Podstawową rolę odgrywa więc systematyczne leczenie farmakologiczne.

Bardzo duże znaczenie ma odpowiednie wsparcie rodziny i środowiska osoby chorej. Ryzyko nawrotu choroby jest tym większe, im większe panuje napięcie emocjonalne w środowisku rodzinnym. Wskazane jest:

- unikanie nadmiernej krytyki pacjenta,

- unikanie nadmiernej opiekuńczości i osaczania go uczuciami,

- życzliwość i pomoc w odzyskiwaniu umiejętności życia społecznego,

- wspieranie pacjenta w skutecznym radzeniu sobie ze stresami.

Otoczenie społeczne może pomóc rodzinie chorego poprzez:

- odciążenie z poczucia winy,

- wzmocnienie zdolności przetrwania i wyjścia z kryzysu,

- z poszanowaniem autonomii rodziny wpływanie na sposób i umiejętność komunikacji,

- przeciwdziałanie izolacji społecznej rodziny.

Zaburzenia psychiczne nasila/wyzwala:

- przewlekłe zmęczenie,

- przewlekły stres,

- trudne emocjonalnie sytuacje życiowe (np. żałoba, rozwód, poród, ciąża),

- nadużywanie alkoholu, narkotyków, dopalaczy, środków psychoaktywnych, leków,

- bezsenność,

- choroby somatyczne (np. cukrzyca),

- zaburzenia odżywiania (anoreksja, bulimia).

Opracowano na podstawie: Informator o zaburzeniach i chorobach psychicznych oraz dostępnej pomocy w Województwie

Zachodniopomorskim, Szczecin 2016; opracowanie merytoryczne dr Ewa Giza – lekarz psychiatra